Αλμπέρ Καμύ, Ο καλλιτέχνης και η εποχή του

15 Μαρτίου 2019
Rous News
Καταχωρήθηκε στο Άρθρα πολιτισμού Βιβλίο Βιβλιονέα Νέα Βιβλίου ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Φιλοσοφία

Night mode

Αλμπέρ Καμύ: Αισθάνομαι την ψυχή μου ελληνική

ο Αλμπέρ Καμύ έλεγε: «Όπως ο θάνατος ενός συγγραφέα μας κάνει να υπερβάλλουμε για την σπουδαιότητα του έργου του, έτσι και ο θάνατος ενός ατόμου μας κάνει να υπερτιμούμε την θέση του ανάμεσά μας». Οι περισσότεροι συγγραφείς, διανοούμενοι και γενικότερα άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων στην post mortem περίοδο των έργων τους να «ηρωποιούνται», να θεοποιούνται και να αντιμετωπίζονται με διάθεση ελεγειακή και μοιρολατρική.

Για να εντοπίσουμε τις ρίζες του πνεύματος του Καμύ, αρκεί να ανατρέξουμε στην κλασική αρχαιότητα. Η Ελλάδα είναι η θετή πνευματική του μητέρα, οπού γαλουχείται με τις αξίες της ατομικότητας, του Λόγου και του κλασικού πνεύματος.

Ο Καμύ δεν αισθάνεται μόνο την ψυχή του ελληνική, αλλά πιστεύοντας πως αυτή δεν είναι μόνο αιθέρας και πνευματικό εκτόπλασμα, εγκύπτει από νωρίς στην μελέτη του ελληνικού πνεύματος αναλαμβάνοντας το 1939 την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής με θέμα : Χριστιανική και νεοπλατωνική μεταφυσική, παραδεχόμενος a posteriori πως η επαφή του με τον Ιερό Αυγουστίνο και τον Πλωτίνο τον έκαναν «να αισθάνεται Έλληνας ζώντας μέσα σε έναν κόσμο χριστιανικό».

Τα μεταφυσικά και γνωσιολογικά θεμέλια της φιλοσοφίας του Καμύ, εγγύτερα σε μια ελευθεριακή αντίληψη, συνέχει η αρετή του μέτρου, η έννοια της αρμονίας μεταφρασμένη σε μια διαρκή διαλεκτική. Μια διαλεκτική χωρίς σύνθεση.

Η εξέγερση είναι το κοσμογόνο στοιχείο του Καμύ, στοιχείο της ίδιας του της τέχνης. Εμπεριέχει η ίδια η εξέγερση μέσα της την έννοια του μέτρου ή πρέπει να υπακούει σε ένα έξωθεν μέτρο; Για την εξεγερσιακή κοσμοποιία του Καμύ, η εξέγερση είναι σύμφυτη με την ιδέα του ορίου. Η ίδια η εξέγερση είναι το μέτρο, που την προστάζει, την υπερασπίζεται και την αναδημιουργεί.

Το πνεύμα του εμβαπτίζεται στα νερά της Μεσογείου για αυτό και είναι πιο κοντά στην κλασική τάση όπου τα έλλογα επικρατούν στα άλογα. Το κλασικό πνεύμα με επικυρίαρχη την λογική αντιτίθεται στο απεριόριστο. Το σχήμα αυτό χρησιμοποιεί και ο Καμύ λέγοντας για την Μεσόγειο πως: «έχει κάτι, ένα συστατικό στοιχείο που της επιτρέπει να ισορροπεί τα πάντα και να μας δίνει πάντα ένα μάθημα μέτρου». Η αρμονία αυτή είναι προϊόν της διαλεκτικής της ελευθερίας και δικαιοσύνης, των πρωταρχικών αιτημάτων της εξέγερσης που στη συνέχεια αλληλοσυγκρούονται και αλληλοαναιρούνται. Γιατί ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη συνιστά ανελευθερία και η δικαιοσύνη χωρίς την ελευθερία απολήγει σε αδικία.

Ο Καμύ όμως, απορρίπτοντας και τον ιστορικό Θεό και την θεοποίηση της ιστορίας, νοηματοδοτεί διαφορετικά την ελευθερία και την δικαιοσύνη, οι οποίες εκπορεύονται από την ιδέα της εξέγερσης και οριοθετούνται από αυτήν.

Η ελευθερία για τον Καμύ είναι πάντα σχετική, αφού η ίδια η εξέγερση εγκαλεί την απεριόριστη ελευθερία. Και η ιδέα της δικαιοσύνης, δεν υπακούει σε ιστορικές και εσχατολογικές νομοτέλειες, αλλά σημαίνει πρωτίστως επίγνωση και σεβασμό των ορίων. Αφικνούμενος από την σωκρατική άγνοια και επηρεαζόμενος από την φιλοσοφία του Ηράκλειτου, ο Καμύ θεωρεί πως «αν η εξέγερση μπορούσε να θεσπίσει μια φιλοσοφία αυτή, θα ήταν των ορίων, της υπολογισμένης άγνοιας και του τολμήματος».

Ο Καμύ ενσαρκώνει εκείνο το μέτρο που συναρθρώνει και την εσσενσιαλική και την νομιναλιστική προσέγγιση. Στον Επαναστατημένο Άνθρωπο αναφέρει άλλωστε πως : «Ούτε το πραγματικό είναι ολότελα λογικό ούτε και το λογικό ολότελα πραγματικό. […] Η ύπαρξη δεν μπορεί να δοκιμασθεί παρά στο γίγνεσθαι και το γίγνεσθαι δεν είναι τίποτα χωρίς την ύπαρξη». Η πρωταρχία του μέτρου και η πεποίθηση πως «κάθε σκέψη και κάθε δράση που ξεπερνά ένα όριο αυτοαναρείται» οδηγούν – μέσα από την συναίρεση της ύπαρξης και του γίγνεσθαι – στην ουσία ως προσθήκη βεβαιότητας στην βεβαιότητα της ύπαρξης.

Μοναχικός & Αλληλέγγυος

Ο Καμύ στην διάλεξη με τίτλο «Ο καλλιτέχνης και η εποχή του» υποστηρίζει σχετικά με την στρατευμένη τέχνη πώς: «Ο μόνος στρατευμένος καλλιτέχνης είναι αυτός που δεν αρνείται τη μάχη αλλά αρνείται τον τακτικό στρατό. Είναι ελεύθερος σκοπευτής». Ο μοναχικός Καμύ αρνείται εκ των προτέρων την στράτευση σε δόγματα, ιδεολογίες και πολιτικές δοξασίες, αλλά αποδέχεται τους στρατευμένους. Εκείνους που αρνούνται το ψεύδος και την επιβολή των έξωθεν περιορισμών οι οποίοι υποδουλώνουν και καταπιέζουν τον καλλιτέχνη. Εκείνους που αποδέχονται την ευθύνη τους και τα όρια που θέτει η ίδια η τέχνη στον εαυτό της, η οποία κατά τον ίδιο είναι μια κορυφογραμμή όπου «προχωρεί ο μεγάλος καλλιτέχνης. Κάθε βήμα είναι μια περιπέτεια, ένα ακραίο ρίσκο. Και όμως μέσα σ’ αυτό το ρίσκο, και μόνο βρίσκεται η ελευθερία της τέχνης».

Ο ατομικισμός αυτός όμως δεν αποτελεί απλά δικλείδα ασφαλείας της ελευθερίας του καλλιτέχνη, αλλά είναι ταυτόχρονα και επιταγή που ανάγεται στους σκοπούς της εξέγερσης. Το «Επαναστατώ, άρα υπάρχουμε» έχει μια διττή σημασία. Το υπάρχουμε καθορίζει έναν νέο ατομικισμό. Ο ατομικισμός αυτός δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ελευθεριακή αποστασιοποίησηπου επιτρέπει στο άτομο να διατηρεί έναν χώρο αυτοπροσδιορισμού, αυτονομίας και ελευθερία[22]. Ένας ατομικισμός που επιζητά πρωτίστως την απελευθέρωση μας από τις ματαιοδοξίες μας, τις ψευδαισθήσεις μας και όσα θρέφουν το αυτοείδωλο μας συντεθειμένο στη βάση του ψεύδους. Ο άνθρωπος επιδιώκοντας πρώτα την απελευθέρωση έναντι του εαυτού του, μπορεί έπειτα να αφοσιωθεί στην απελευθέρωση έναντι των άλλων. Ένας άκρατος ατομικισμός όμως θα μπορούσε όμως να οδηγήσει στην υιοθέτηση μηδενιστικών αντιλήψεων, που αποτελεί την κυριότερη αντινομία κάθε εξέγερσης. Ο ατομικισμός για τον οποίο μας μιλά ο Καμύ δεν είναι μηδενιστικός, αλλά αλτρουιστικός. Η εξέγερση «έχει θέσει ένα όριο στην καταπίεση πέραν του οποίου αρχίζει η κοινή σε όλους τους ανθρώπους αξιοπρέπεια»[23]. Υπέρτερη για τον Καμύ αξία είναι η συνειδητοποίηση της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων, αυτή η σύγκοινη μοίρα που μας επιτάσσει να εξεγερθούμε όχι μόνο για εμάς, αλλά και για τον πλησίον μας και για κάθε ανθρώπινη υπόσταση, από τη στιγμή που κοινή αξία όλων των ανθρώπων είναι η αυταξία της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο Καμύ «ήθελε να κρατήσει τη ζωή στα χέρια του, όπως κρατάμε ένα ζεστό κομμάτι ψωμί και παίζουμε με αυτό ανάμεσα στα δάχτυλα μας».

Η ισχυρογνωμοσύνη των αρνήσεων του Α. Καμύ, του επέτρεψαν να προφυλαχθεί κατά των ψευδομηδενιστών, των μακιαβελιστών και τον “Χρυσό Μόσχο” των υπαρξιστών, διατηρώντας ακέραιο έναν ηθικό πυρήνα στον έργο του.

Αυτή είναι και η ανυπέρβατη αξία του έργου του Καμύ. Η μεταθανάτια επιβεβαίωση των ιδεών του. Γιατί το διάστημα που ακολούθησε την μετά – Καμύ εποχή, επικράτησε μια διανοητική απολυτότητα εκπρεφρασμένη από τον αλτουσεριανισμό, τον μαοισμό και την πολιτιστική επανάσταση, οι οποίες εν πολλοίς είχαν ως μήτρα τον υπαρξισμό του Σαρτρ. Ο Καμύ είναι οικουμενικός.

Ο Καμύ είναι ο πρωτοθεμελιωτής ενός νέου homo novus. Το ανθρώπου που καταλύει το Εγώ της αλαζονείας, για να ανοίξει το δρόμο στο Εγώ της αμφισβήτησης. Εξέγερση σημαίνει, εξέγερση ενάντια στις βεβαιότητές μου, ενάντια στην ευκολία της αυταρέσκειας και της ματαιοδοξίας. Και ίσως ήρθε η ώρα να επανερμηνεύσουμε τον Σίσυφο. Ο Σίσυφος δεν είναι απλά δέσμιος ενός προδιαγεγραμμένου μέλλοντος, το οποίο διηνεκώς επαναλαμβάνεται, αλλά παραμένει ευτυχισμένος γιατί ο βράχος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ανάληψη ευθύνης. Και συχνά αποποιούμενοι την προδεσμεύουμε τις παροντικές μας αποφάσεις στο βωμό ενός (ενδεχομένως) ανεκπλήρωτου μέλλοντος. Ο Σίσυφος είναι ένας άλλος Προμηθέας. Πιο δυνατός από την πέτρα και πιο υπομονετικός από το γεράκι. Η ανθρωπότητα θα σωθεί μόνο αν υπηρετήσει την ηθικής της ατομικής ευθύνης.

Ο Καμύ παραμένει μοναχικός μιας και η πορεία προς την καταξίωση είναι μια δονκιχωτική διαδρομή και αλληλέγγυος αφού όπως εκτέθηκε ανωτέρω η συνειδητοποίηση μιας σύγκοινης μοίρας με υποχρεώνει να εξεγερθώ και για τον πλησίον μου, υιοθετώντας μια στάση ατομικιστικού αλτρουισμού.

Ήταν πιο αληθινός στις πολιτικές του πεποιθήσεις και πιο ειλικρινής στην διατύπωση των φιλοσοφικών στοχασμών του. Ο πολιτικός και ο φιλοσοφικός του λόγος είναι αυτό που Τ.Σ. Έλιοτ ονόμαζε «αμείλικτη μάχη με τις λέξεις».

Από τον δίκο μου Πρώτο Άνθρωπο κρατάω αυτή την ανάγκη για την διττή απελεύθερωση της ανθρώπινης ύπαρξης απέναντι στον υλισμό και απέναντι στις ματαιοδοξίες. Και ίσως η αρχή του παραλόγου να βρίσκεται εκεί ακριβώς που τελειώνει το φως των ψευδαισθήσεων του ανθρώπου.

Ελευθερία σημαίνει να μην λες ψέματα στον εαυτό σου και να ζεις με αυτά που ξέρεις, με μια ανώτερη συνείδηση που δεν εκχυδαίζει το πνεύμα και αποστρέφεται την ζωή, αλλά μας λέει: «Την αγάπησα την ζωή, την αγαπώ άπληστα. Και συνάμα μου φαίνεται φριχτή, απρόσιτη. Να λοιπόν, γιατί πιστεύω σ’ αυτήν, από σκεπτικισμό. Ναι, θέλω να πιστεύω, θέλω να ζω για πάντα».

Και δεν υπάρχει χειρότερο αμάρτημα από εκείνο που διαπράττουμε ενάντια στον εαυτό μας και ενάντια στην ζωή. Αν επαναδιατύπωνε το παράλογο ίσως να έλεγε πως παράλογο είναι να πενθείς το ζειν και να ζεις για το θνήσκειν. Να διατηρήσουμε ακέραιες τις ιδέες του γιατί ίσως αποτρέψουν τον κόσμο να χαλάσει. Έγραφε ο ίδιος στους Γάμους άλλωστε : «Τώρα καταλαβαίνω τι σημαίνει δόξα. Το δικαίωμα να αγάπας άμετρα».